Greek Traditional Dress: An Introduction
Greek Traditional Dress: An Introduction
Μια εισαγωγή στην ελληνική παραδοσιακή φορεσιά
💥 SCROLL DOWN FOR ENGLISH
Στο σημερινό newsletter η Ελένη Χασιώτη, independent dress researcher/curator και Head of Community στην Ελληνική Δανειστική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου, μας κάνει μια εισαγωγή στην ελληνική παραδοσιακή φορεσιά.
Μια βόλτα σε οποιοδήποτε λαογραφικό μουσείο της Ελλάδας φέρνει την επισκέπτρια/τον επισκέπτη σε επαφή με τον πλούτο της ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς· από τα μεγαλύτερα πολιτιστικά ιδρύματα, όπως το Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα, μέχρι εκείνα σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, όπως το Ίδρυμα Βασίλη Παπαντωνίου (πρώην Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα) στο Ναύπλιο, τη συλλογή ελληνικών ενδυμασιών “Βικτωρία Γ. Καρέλια” στην Καλαμάτα ή το Λαογραφικό Μουσείο Σαρακατσάνων στις Σέρρες, όλα μαρτυρούν την πολύπλοκη αρμονία της φορεσιάς ως αισθητικό σύνολο.
Ξεκινώντας, αξίζει να πούμε ότι ο κάθε τόπος (στην ηπειρωτική και τη νησιωτική Ελλάδα) έχει τη δική του, μοναδική φορεσιά η οποία εκφράζει τις πρακτικές αλλά και τις αισθητικές ανάγκες της κοινωνικής ομάδας που τη δημιουργούν (σε τοπικό επίπεδο) και τη φορούν.
Η ελληνική παραδοσιακή (αποκαλείται και λαϊκή) φορεσιά παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία. Εντοπίζουμε την ποικιλομορφία στη διακόσμηση και τον στολισμό, τα υλικά κατασκευής, τα χρώματα και τα διαφορετικά ενδυματολογικά στοιχεία (όπως οι κεφαλόδεσμοι και οι ποδιές, για παράδειγμα) που τη συνθέτουν.
Το αρχικό σημείο της τωρινής μας γνώσης πάνω στην παραδοσιακή ενδυμασία της Ελλάδας αρχίζει το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα όταν ξεκίνησε η διάσωση της γυναικείας και ανδρικής ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς μέσω της συστηματικής μελέτης και καταγραφής της από την μεγάλη Ελληνίδα λαογράφο Αγγελική Χατζημιχάλη (1895-1965).
Η Χατζημιχάλη συγκεντρώνει τα στοιχεία της νεότερης πολιτιστικής παράδοσης μελετώντας τη μορφολογία και τα επιμέρους στοιχεία της σύνθεσης της φορεσιάς. Επίσης, καταλήγει στην πρώτη κατηγοριοποίηση των φορεσιών με βάση τη χρήση τους και, σε επόμενο επίπεδο, τη μορφή τους.
Οι βασικές, και πιο γνωστές κατηγορίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται στην έρευνα και σε μουσειακούς χώρους ως και σήμερα, είναι οι εξής:
✨ Καθημερινή φορεσιά, η οποία φοριόταν σε καθημερινή βάση
✨ Γιορτινή φορεσιά (ονομάζεται και κυριακάτικη), η οποία φοριόταν σε ειδικές περιστάσεις όπως μεγάλες γιορτές, πανηγύρια αλλά και τις Κυριακές στην εκκλησία
✨ Νυφική φορεσιά, η οποία φοριέται την ημέρα του γάμου από τη νύφη (ο άνδρας πιθανότατα φορούσε την γιορτινή του φορεσιά την ημέρα του γάμου του με κάποια επιπρόσθετα διακοσμητικά στοιχεία).
Πέρα από τις βασικές κατηγορίες που σχετίζονται με την πρακτική ανάγκη που καλύπτει η κάθε κατηγορία, συναντάμε και τη μορφική υποκατάταξη της, η οποία βασίζεται στα βασικά στοιχεία που αποτελούν την κάθε φορεσιά.
Συνολικά, για τις γυναικείες φορεσιές συναντάμε τα εξής είδη: φορεσιά με το καβάδι, φορεσιά με το σιγκούνι, φορεσιά με το φουστάνι.
Με απλά λόγια, το βασικό γυναικείο ρούχο που συναντάμε σε όλες τις φορεσιές είναι το πουκάμισο που είναι βαμβακερό και πολύ μακρύτερο από αυτά που φοράμε σήμερα. Το μακρύ αυτό πουκάμισο λειτουργεί ως εσώρουχο και είναι σχεδιασμένο για να μην φαίνεται. Είναι, ας πούμε, η βάση για τις στρώσεις ρούχων που ακολουθούν και ολοκληρώνουν τη φορεσιά!
Πάνω από το πουκάμισο φοριέται η φούστα και πάνω από τη φούστα το εξωτερικό πουκάμισο το οποίο είναι συνήθως υφαντό και διακοσμημένο με κεντήματα στα μανίκια και τον ποδόγυρο.
Η επόμενη στρώση είναι είτε το καβάδι (ονομάζεται και μανικωτός επενδύτης), ένα μακρύ φόρεμα με μανίκια και άνοιγμα στο μπροστινό μέρος...
...είτε το σιγκούνι, επίσης επενδύτης με άνοιγμα μπροστά αλλά χωρίς μανίκια.
Εναλλακτικά, το φουστάνι, παρόμοιο σε ύφος με τα δυο προηγούμενα, χωρίς μπροστινό άνοιγμα.
Αλλά οι στρώσεις δεν σταματούν στους επενδύτες και τα φορέματα που μόλις είδαμε.
Για να ολοκληρωθεί μια φορεσιά χρειάζονται κι άλλα στοιχεία όπως το ζωνάρι, η ποδιά, ο κεφαλόδεσμος αλλά και το μαντήλι που συχνά φοριούνταν στο λαιμό και κάλυπταν το πάνω μέρος της πλάτης.
Από την άλλη μεριά, για τις ανδρικές φορεσιές παρατηρούνται οι εξής δυο τύποι: φορεσιά με (τη γνωστή σε όλους) φουστανέλα...
και τη φορεσιά με βράκα.
Και στις ανδρικές φορεσιές τα επιμέρους ενδύματα συνθέτουν το όλον.
Κλείνοντας το κεφάλαιο ‘σύνθεση’ να πούμε ότι το σημαντικό δεν είναι να ξέρουμε τις ονομασίες των επιμέρους στοιχείων, αλλά να κατανοήσουμε τη φορεσιά στην ουσία της, η οποία βρίσκεται στην ομορφιά της πολυπλοκότητας της, στο πως, δηλαδή, διάφορα ενδυματολογικά στοιχεία συνθέτουν ένα αποτέλεσμα αισθητικά (και πρακτικά) άρτιο και βαθύτατα αρμονικό.
Ως προς την κατασκευή, γνωρίζουμε ότι οι φορεσιές κατασκευάζονται από γυναίκες και λαϊκούς τεχνίτες και η γνώση κατασκευής περνά από γενιά σε γενιά, είναι δηλαδή καταστάλαγμα της πείρας πολλών γενεών.
Είναι αυτή η πείρα αιώνων που οδηγεί τους τεχνίτες και τεχνίτριες να χρησιμοποιούν υφάσματα ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες ενός τόπου και τις πρακτικές ανάγκες της ομάδας.
Ελαφρά υφάσματα που αφήνουν το δέρμα να αναπνέει όπως βαμβακερά καβάδια, μεταξωτά και χρυσοΰφαντα φουστάνια φοριούνταν, για παράδειγμα, από τις Αθηναίες και Κωνσταντινουπολίτισσες αστές και τις αρχόντισσες των Ιωαννίνων οι οποίες κινούνταν κυρίως σε κλειστούς, ζεστούς και συχνά θερμαινόμενους χώρους αλλά και τις νησιώτισσες, λόγω του θερμού νησιωτικού κλίματος.
Χοντρότερα και πιο ανθεκτικά υφάσματα, όπως παχιά βαμβακερά και μάλλινα, προστάτευαν τις Καραγκούνες και τις χωρικές της Αττικής που δούλευαν τη γη εκτεθειμένες στον αέρα, στον ήλιο και στο κρύο.
Ο συμβολισμός των φορεσιών ως σύνολα αλλά και ως επιμέρους στοιχεία είναι ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο το οποίο δεν μπορούμε καλύψουμε εκτενώς σ’ αυτό το newsletter. Ενδεικτικά να πούμε οτι οι ελληνικές φορεσιές αντικατοπτρίζουν το σύμπλεγμα της ομαδικής ζωής και την πίστη στην παράδοση, την κοινωνική συνοχή και την ενότητα.
Η συντηρητικότητα και τα αυστηρά ήθη και έθιμα ως μέσα διαφύλαξης της κοινωνικής συνοχής αποτυπώνονται στην πολυπλοκότητα της φορεσιάς ως ενδυματολογικό σύνολο. Με άλλα λόγια, η πίστη στην παράδοση είναι αναγκαία για τη διατήρηση ενός τόσο σύνθετου συνόλου.
Γι’ αυτό και η εισβολή της δυτικής μόδας (κυρίως από το πρώτο μισό του 20ου αιώνα) φέρνει σταδιακά το ελληνικό παραδοσιακό ένδυμα στο τέλος του ως καθημερινή ενδυμασία και το μετατρέπει στο φολκλόρ στοιχείο που συνοδεύει εθνικές γιορτές και τουριστικά happenings σήμερα.
Αυτά για τώρα! Τα λέμε στο τέλος του μήνα με το καθιερωμένο μας αφιέρωμα στον Ιούλιο του Μαγικού 2004!
Μέχρι τότε κάντε subscribe και πείτε το και στους φίλους σας!
ENG
In this newsletter Eleni Chasioti, independent dress researcher/curator and Head of Community στην Ελληνική Δανειστική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου, introduces us to the history of Greek traditional dress.
A stroll around any folklore museum in Greece brings the visitor in touch with the wealth of Greek traditional dress; from larger cultural foundations, such as the Benaki Museum, to smaller museums across Greece, such as the Basil Papantoniou Foundation (formerly known as the Peloponnesian Folklore Museum) in Nafplio, to the Victoria G. Karelias Collection of Greek traditional dresses in Kalamata and the Sarakatsani Folk Museum in Serres, these collections are a testament to the complicated harmony of Greek traditional dress as an aesthetic ensemble.
To begin with, it must be noted that every region (across mainland Greece and the islands) has its own unique ensembles that reflect local practices, but also aesthetic needs of the social groups that create and wear them.
Greek traditional dress appears in many different ways: the decoration, the materials, the colours and the various stylistic elements that appear in each dress are reflective of the variety of options.
The starting point of our current knowledge on the topic can be found in the first quarter of the 20th century, around the time when efforts to systemically study and preserve Greek traditional dress began by significant Greek folklorist Angeliki Hatzimichali (1895-1965).
Hatzimichali collected elements of modern cultural tradition by studying the morphology and the individual elements of the composition of the dress. She also came up with the individual elements of the composition of traditional outfits. She also came up with their first categorisation based on their use and, subsequently, their form.
The foundational, and maybe the most well-known categories, that are used in research and by museums today are the following:
The daily dress, which was worn on a daily basis
The festive dress (also known as “the Sunday dress”), which was worn in special occasions such as festivities, paniyiria and for Sunday mass.
The bridal dress, which was worn by the bride on her wedding day (the men were likely wearing their festive dress with some additional decorative elements).
Apart from the main categories that relate to the practical needs covered by each category, we are also coming across a formal sub-classification, which is based on the basic elements that make up each ensemble.
For women’s ensembles, we find the following: the “kavadi” ensemble, the “sigkouni” ensemble and the “foustani” ensemble.
In simple words, the main piece of clothing for women that we find in all ensembles is a cotton shirt that is a lot longer that the ones we wear today. This long shirt plays the role of underwear and is designed to not be visible. It is basically the basis for the layer of clothing that follow and complete the ensemble!
A skirt is then worn on top of the shirt and an external shirt is worn on top of the skirt, which is usually woven and embroidered over the sleeves and hem.
The next layer is either the “kavadi”, a long dress with sleeves and an opening at the front, or a “sigkouni”, also a long dress with an opening at the front but without sleeves.
Alternatively, a “foustani” can be used, which has a similar style, but without an opening in the front.
However, the layers do not stop here. To complete an ensemble, more elements are required, including belts and scarves worn around the neck and the upper back.
While all of the above applies to women’s outfits, there are two types of men’s outfits: one featuring the well-known “foustanela” and another featuring a “vraka”.
Similarly to women’s ensembles, men’s ensembles also require additional elements to be complete.
To close off the “synthesis” chapter, where we saw how traditional ensembles are put together, it is worth flagging the importance of understanding the substance of the traditional dress and the beauty that is hidden in its complexity - in other words, how all these individual elements bring together an aesthetically pleasing (and practically sensible) outfit in full harmony.
When it comes to the making of the clothing items, this is usually done by women and craftspeople who were taught by their families how to make them, by passing down deep experience from generation to generation.
It is this centuries-old experience that leads craftswomen and craftsmen to use different fabrics depending on the weather and climate conditions of a place, but also the practical needs of a group.
Light, breathable fabrics such as cotton kavadi, silk and gold-woven skirts were worn, for example, by bourgeois women in Athens and Constantinople and the wealthy women in Ioannina, who lived mainly in closed, warm and often heated spaces, but also by women living on islands, who were used to the warm island climate.
Thicker and more durable fabrics, such as thick cotton and wool, protected the Karagounes and the farmers in Attica who worked the land, exposed to air, sun and cold.
The symbolism of these ensembles and their individual elements, is a big topic that we cannot cover extensively in this newsletter. Indicatively, Greek traditional outfits reflect life in groups, faith in tradition, social cohesion and unity.
Conservatism and strict customs as means of safeguarding social cohesion are reflected in the complexity of the traditional clothing ensemble. In other words, faith in tradition is necessary to preserve such a complex whole.
This is why the invasion of Western fashion (mainly from the first half of the 20th century) gradually brought the Greek traditional garment as daily clothing to an end and transformed it into a folklore element that appears in national holidays, parades and touristic attractions today.
That’s all for now! See you in two weeks with the next issue of our series exploring the magical year 2004 in Greece.
Until then, please subscribe and tell your friends!
Great article, really liked this, it should help with some of my Greek fantasy serial novels I intend to work upon! Thanks so much for writing this!