#GV013: Greek Outsider Literature

Ανακαλύπτοντας την λογοτεχνία του περιθωρίου

Στο newsletter αυτή την εβδομάδα μιλάμε με τον Ελληνοαυστραλό συγγραφέα, μελετητή και εκδότη, Michael Alexandratos και ασχολούμαστε με την ελληνική “outsider” λογοτεχνία και συγκεκριμένα με συγγραφείς και ποιητές που έχουν περιθωριοποιηθεί, παραμεληθεί ή δεν χωρούν στον κανόνα της επίσημης ελληνικής λογοτεχνίας.

Η πρώτη μας επαφή με τον Michael έγινε μέσω του Instagram όταν αγοράσαμε το Queerbetika, μια μελέτη του για το ρεμπέτικο υπό queer πρίσμα. Μόλις είδαμε λοιπόν ότι ασχολείται και με την ιστορία της ελληνικής “outsider” λογοτεχνίας, ένα πεδίο σχεδόν ανεξερεύνητο, είπαμε να τον ρωτήσουμε περισσότερα για αυτό.

1. Πες μας λίγα πράγματα για σένα και το background σου.

Είμαι ερευνητής, συγγραφέας και εκδότης με έδρα το Σίδνεϊ της Αυστραλίας, και είμαι Ελληνο-αυστραλός τρίτης γενιάς. Έχοντας μεγαλώσει στη διασπορά, οι πρώτες μου επαφές με την “ελληνικότητα” ήταν στο πλαίσιο ενός συντηρητικού και θρησκευτικού περιβάλλοντος.

Με την πάροδο του χρόνου άρχισα να ενδιαφέρομαι για πτυχές της μοντέρνας ελληνικής κουλτούρας, στις οποίες δεν είχα εκτεθεί μεγαλώνοντας. Αυτό με οδήγησε στην ίδρυση του εκδοτικού οίκου Cycladic Press, ο οποίος είναι αφιερωμένος σε εκδόσεις ελληνικής λογοτεχνίας και κουλτούρας στα αγγλικά.

‘Ολες οι εκδόσεις μου μέσω του Cycladic Press κινούνται στο πλαίσιο της περιθωριοποίησης, του queerness και του “μη κανονικού/αντικανονικού”.

Παράλληλα με αυτές τις εκδοτικές δραστηριότητες, έχω γράψει σχετικά με τα queer στοιχεία του ρεμπέτικου και έχω συλλέξει τα έργα ενός ξεχασμένου συγγραφεά του μεσοπολέμου, του Γιώργη Ζάρκου.

Όλα μου τα πρότζεκτ πραγματοποιούνται ανεξάρτητα και χωρίς υποστήριξη από ιδρύματα ή πανεπιστήμια.

2. Πώς και γιατί αποφάσισες να περιλάβεις στην έρευνα σου και να δημιουργήσεις μια ανθολογία για το ελληνικό “outsider writing”;

Από νεαρή ηλικία ανέπτυξα ενδιαφέρον για την outsider art και για έργα δημιουργημένα σε ιστορικά άσυλα. Το ενδιαφέρον μου για αυτό το υλικό προέκυψε απευθείας από τις δικές μου εμπειρίες ψύχωσης και ψυχικής ασθένειας, οπότε ένιωθα πάντα μια σύνδεση με αυτούς τους καλλιτέχνες. Η συλλογή της δικής μου “ψυχωτικής” ποίησης δημοσιεύτηκε το 2021 από έναν μικρό εκδοτικό οίκο στο Σίδνεϊ.

Με βάση αυτό το background, αποφάσισα να στρέψω την προσοχή μου στα ελληνικά πράγματα και να ερευνήσω τα γραπτά των επονομαζόμενων “outsider” καλλιτεχνών στην Ελλάδα. Από μια αρχική έρευνα μου έγινε ξεκάθαρο ότι υπήρχε ισχυρή παράδοση σε γραπτά από ψυχικά ασθενή και εκκεντρικά άτομα, που χρονολογείται από τον 19ο αιώνα. Αφότου συνειδητοποίησα την έκταση και το πεδίο εφαρμογής αυτού του υλικού, αποφάσισα ότι ο καλύτερος τρόπος για να φέρω κοντά αυτούς τους καλλιτέχνες και να τους δώσω μια θέση στην ελληνική λογοτεχνική ιστορία ήταν σε μορφή ανθολογίας.

3. Ποια είναι τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ελληνική “outsider” γραφή;

Αρχικά, όλα τα γραπτά που περιλαμβάνονται στην ανθολογία είναι στα ελληνικά. Πέρα από αυτό, η κατηγορία της “outsider” γραφής στηρίζεται σε αισθητικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες. ‘Οσον αφορά την αισθητική, αναζητώ γραπτά που να επιδεικνύουν κάποιου τύπου “εκτροχιασμό”. Αυτό περιλαμβάνει τη χρήση λεκτικού παιχνιδιού και νεολογισμών, αλλά και τη διάσπαση λογικών συσχετισμών και νοημάτων.

Άλλοι παράγοντες περιλαμβάνουν ασυνήθιστες ιδέες, θεωρίες, εμμονές και πεποιθήσεις που εκφράζονται μέσα στα ίδια τα γραπτά και τα τοποθετούν “εκτός” του πεδίου του κανονικού. Αυτά τα κριτήρια είναι συνδεδεμένα με τις κοινωνικές θέσεις των συγγραφέων, οι οποίοι είναι συχνά ψυχικά ασθενείς, ιδρυματοποιημένοι ή ευρέως θεωρούμενοι ως “τρελοί” ή “εκκεντρικοί”.

Οι “οutsider” συγγραφείς λειτουργούν κυρίως μόνοι τους και είναι αποξενωμένοι από τη mainstream λογοτεχνική και εκδοτική βιομηχανία, εκδίδοντας συχνά οι ίδιοι τη δουλειά τους.

4. Ποιές είναι οι κύριες φιγούρες που ερευνά η ανθολογία σου;

Ο πρώτος συγγραφέας της ανθολογίας είναι ο Γεώργιος Εξαρχόπουλος, ο οποίος δημοσίευσε τη μοναδική του ποιητική συλλογή στην Αθήνα το 1842. Η ποίησή του ήταν γραμμένη σε μια ιδιοσυγκρασιακή καθαρεύουσα, γεμάτη λεκτικό παιχνίδι και “ανόητες” λέξεις που έμοιαζαν με γαλλικές, όπως λερμπαλέρ (lerbaler), ξιφίλ μαλέρ (xifíl malér), αμφιφίλ φιφιλμαλέρ (amfifíl fifilmalér) and ρευ (rev). Η βασική εμμονή της ποίησης του Εξαρχόπουλου ήταν η κολακεία της Γαλλίας και του Ναπολέοντα Βοναπάρτη.

Έκστασις Ποιητική του Γεώργιου Εξαρχόπουλου

Ο επόμενος σημαντικός συγγραφέας του 19ου αιώνα είναι ο Μιχαήλ Μητσάκης (1868-1916), ο οποίος “τρελάθηκε” το 1894 και του οποίου τα ύστερα γραπτά θεώρουνται παράδειγμα του πρωτο-σουρρεαλισμού.

Μιχαήλ Μητσάκης

Ο Αρμάνδος Δελαπατρίδης (1895-1960) είναι ο μόνος συγγραφέας από όλους τους εκκεντρικούς χαρακτήρες της “Παλιάς Αθήνας”, του οποίου η ποίηση έχει επιβιώσει σε μεγάλο βαθμό. Η αδέξια και ανοργάνωτη φύση και τα θέματα της ποιήσης του, μαζί με τις μεγαλειώσεις πολιτικές του φιλοδοξίες, τον έκαναν αντικείμενο πολλής γελοιοποίησης στη διάρκεια της ζωής του.

Αρμάνδος Δελαπατρίδης

Ο Νικόλαος Στάθης, επίσης γνωστός και ως “Παγκανίνι”, ένας αυτο-περιγραφόμενος “μουσικός, ποιητής, καλλιτέχνης, επιστήμονας ραδιοφώνου και κοσμολόγος”, είναι ένας ακόμη “outsider” χαρακτήρας που τριγυρνούσε στους δρόμους της Αθήνας στις δεκαετίες 1950-1960 και έπαιζε δημοφιλείς μελωδίες με το βιολί του. Τον είχαν δει επίσης να κυκλοφορεί με μια ομπρέλα και μια κουδούνα. Δημοσίευσε ο ίδιος μια εφημερίδα με τίτλο “Παγκανίνι”, όπου έγραφε για το πώς εκείνος μπορούσε να προβλέψει τον καιρό, για το ότι είχε ανακαλύψει τη θεραπεία για τους κιρσούς, αλλά και για το πώς είχε ανακαλύψει νέες ηλεκτρομαγνητικές θεωρίες.

Νικόλαος Στάθης ή “Παγκανίνι”

Σαν τον Παγκανίνι, ο καλλιτέχνης και συγγραφέας Κώστας ντε Βαλαμόντε (1911-1998) είχε τις δικές του παράξενες φιλοσοφικές και κοσμολογικές θεωρίες, τις οποίες εξηγούσε σε δημόσιες διαλέξεις στο νησί του, τη Λευκάδα. Άφησε επίσης πίσω του “ανόητα” ποιήματα και πίνακες ζωγραφικής που επιδεικνύουν ωμά και αφελή χαρακτηριστικά.

Κώστας ντε Βαλαμόντε

Η περίπτωση της Αμαλίας Βαντέρα (1960-2015) υπογραμμίζει τη σύνδεση μεταξύ “outsider” τέχνης και γραφής. Αφότου ανέπτυξε μια ψυχωτική ασθένεια, ξεκίνησε να σχεδιάζει και να υποσημείωνει τα κατακάθια του καφέ πάνω στις κούπες, τα οποία πίστευε ότι περιλάμβαναν κρυφά μηνύματα. Η πρακτική της γραφής της αποτελούνταν από ερμηνεία λέξεων και ετυμολογίες από διαφορετικές πηγές που περιλάμβαναν κουτιά από γιαούρτι και τηλεοπτικά προγράμματα.

Αμαλία Βαντέρα

5. Γιατί είναι σημαντικό να δημιουργηθεί μια εναλλακτική ιστορία της μοντέρνας ελληνικής λογοτεχνίας;

Οι εναλλακτικές ιστορίες είναι σημαντικές γιατί λειτουργούν σαν αντίδοτο σε συντηρητικά αναγνώσματα και ερμηνείες της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Θέλω να φέρω στην επιφάνεια το ότι υπάρχουν και άλλα πράγματα στην ελληνική λογοτεχνία πέρα από τον Καζαντζάκη, τον Καβάφη, τον Σεφέρη και τον Ελύτη…

6. Στην περίληψη του άρθρου σου αναφέρεσαι στους “τρελούς, εκκεντρικούς και άλλως περιθωριοποιημένους”. Τι φέρνει όλα αυτά τα είδη συγγραφέων κοντά κάτω από την ταμπέλα του “outsider writing”;

Όπως ανέφερα και πριν, αυτό το μεγάλο εύρος συγγραφέων συνδέεται μέσω αισθητικών, κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων. Είναι περισσότερο ένας “αστερισμός” συγγραφέων, παρά ένα συγκεκριμένο κίνημα ή σχολή λογοτεχνίας.

Θεωρώ ότι ο όρος “outsider writing” λειτουργεί τόσο καλά γιατί δε βασίζεται αποκλειστικά στο πλαίσιο μια παθολογίας ή ασθένειας για να ορίσει την έννοια του έργου αυτών των συγγραφέων.

Τα διαγνωστικά κριτήρια για τις ψυχικές ασθένειες είναι πολιτικά εξαρτώμενα και αλλάζουν συνεχώς, επομένως δε θα έβγαζε νόημα αν περιόριζα την ανθολογία μόνο σε συγγραφείς που έχουν βιώσει την ψύχωση.

Με ενδιαφέρει περισσότερο το ευρύτερο φάσμα ανθρώπων που λειτουργούν έξω από τις κοινωνικές και λογοτεχνικές νόρμες.

Το ανοιχτό νόημα της κατηγορίας του “outsider writing” επιτρέπει μια πολυφωνία και ποικιλία βιωμένων εμπειριών.

7. Γιατί πιστεύεις ότι κάποιοι από αυτούς τους καλλιτέχνες δεν ήταν αποδεκτοί από τον κανόνα της ελληνικής λογοτεχνίας;

Δε νομίζω ότι θα ήταν χρήσιμο ή σωστό να ενσωματωθούν αυτοί οι καλλιτέχνες στον κανόνα της ελληνικής λογοτεχνίας.

Παρολαυτά, στην περίπτωση των πιο γνωστών συγγραφέων όπως ο Μιχαήλ Μητσάκης και ο Ρώμος Φιλύρας, τα γραπτά τους που δημιουργήθηκαν αφότου ξεκίνησαν να τρελαίνονται, ήταν περιθωριοποιημένα σε σχέση με το υπόλοιπο έργο τους για πολλά χρόνια.

Τα γραπτά αυτά θεωρούνταν ως ατυχή αποτελέσματα της ασθένειας τους παρά ως καινοτόμα και ενδιαφέροντα έργα με τη δική τους αξία. Αυτό συνέβαινε λόγω του στίγματος που υπήρχε γύρω από την ψυχική ασθένεια, αλλά και λόγω του συντηρητικού λογοτεχνικού κλίματος της εποχής, όπου η κοινωνία δεν ήταν προετοιμασμένη για ριζικά πειράματα σε λογοτεχνική μορφή.

8. Πες μας λίγα λόγια για την διαδικασία της ερευνάς σου, καθώς υποθέτουμε ότι είναι δύσκολο να συλλέξει κανείς αυτό το υλικό. Πώς βρίσκεις τις πηγές σου;

Σχεδόν όλα τα κείμενα της ανθολογίας προέρχονται από δημοσιευμένα βιβλία και περιοδικά, κάποια υπερβολικά σπάνια - κάποια άλλα προέρχονται από αρχεία. Πολύ από αυτό το υλικό δε μπορεί να βρεθεί σε βιβλιοθήκες στην Ελλάδα, οπότε αναγκάστηκα να αγοράσω αντίγραφα από παλαιοβιβλιοπωλεία και εμπόρους.

Θέλω να ευχαριστήσω τον Νεκτάριο Παπαδημητρίου, τον Δημήτρη Ρέτσα, τη Μαρία Φαφαλιού, τη Στέλλα Νικολίτση και τον ψυχίατρο Παύλο Βασιλειάδη που με βοήθησαν να εντοπίσω τα κείμενα για την ανθολογία.

Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να σημειώσω ότι κανένα από τα κείμενα της ανθολογίας δεν συλλέχθηκαν από ιδρύματα όπως ψυχιατρικά νοσοκομεία και φυλακές για ηθικούς λόγους. Οπότε εν ολίγοις οι πηγές μου περιλαμβάνουν βιβλιοθήκες, αρχεία, εμπόρους βιβλίου και ιδιωτικές συλλογές.

9. Ποια είναι τα επερχόμενα πλάνα σου; Πότε θα εκδοθεί η ανθολογία;

Αυτή τη στιγμή οριστικοποιώ την ελληνική έκδοση της ανθολογίας, η οποία θα εκδοθεί μέχρι το τέλος του επόμενου έτους. Θα εκδοθεί από τις Εκδόσεις Τυφλόμυγα, έναν εκδοτικό οίκο με έδρα τα Εξάρχεια.

Ένα μακροπρόθεσμο πλάνο είναι να μεταφράσω όλα τα κείμενα στα αγγλικά, αλλά θα χρειαστώ χρηματοδότηση για να το πετύχω.

Πέρα από την ανθολογία, έχω πέντε πρότζεκτ για βιβλία σε διάφορα στάδια ανάπτυξης μέσω του Cycladic Press.

Πρόσφατα ξεκίνησα να συλλέγω πρώιμα ελληνικά ερωτικά περιοδικά από το 1945-1967 και σκοπεύω να δημοσιεύσω κάτι με βάση αυτό το υλικό στο μέλλον. Έχω πολλά σχέδια στη λίστα μου!

---

Τα λέμε στο επόμενο newsletter! Μέχρι τότε κάντε subscribe και πείτε το στους φίλους σας.

Αν έχετε γραφτεί και παρολαυτά δεν λαμβάνετε το newsletter στα Εισερχόμενα σας, τσεκάρετε τους φακέλους Spam ή Promotions και μεταφέρετε το στο Inbox.

Merch | Instagram

---

ENG

In this week’s newsletter we are hosting Greek-Australian writer, researcher and published Michael Alexandratos and we are talking about Greek “outsider” literature and specifically those writers and poets who have been marginalised, ignored or just don’t fit into the canon of official Greek literature.

Our first communication with Michael happened via Instagram, when we bought Queerbetika, his study on rebetiko from a queer perspective. When we realised that he is also researching the history of Greek “outsider” literature, an area almost entirely unexplored, we decided to ask him to tell us a bit more.

1. Please introduce yourself and tell us a bit about your background.

I am a researcher, writer and publisher based in Sydney, Australia and am third generation Greek-Australian. Having grown up in the diaspora, my initial encounters with “Greekness” was in the context of a conservative and religious environment.

Over the years I became interested in aspects of Modern Greek culture that I wasn’t exposed to while growing up. This led me to establish the small publishing outfit “Cycladic Press”, which is dedicated to publishing in English on Greek literature and culture.

My publications through Cycladic Press all operate under the frameworks of marginality, queerness and the “non-canonical” or the “anti-canonical.”

In addition to these publishing activities, I have also written about queer elements in the genre of rebetiko and have compiled the collected works of a forgotten writer of the inter-war period, Yorgis Zarkos.

All my projects are conducted independently and without the support of institutions or universities.

2. How and why did you decide to research and put together an anthology on Greek Outsider Writing?

From a young age I was interested in outsider art and artworks produced in historical asylums. My interest in this material came directly out of my own experiences with psychosis and mental illness, so I have always felt an affinity with these artists. A collection of my own “psychotic” poetry was published in 2021 by a small press in Sydney.

Given this background, I decided to turn my attention to the Greek context and start investigating the writings of so-called “outsider” artists within Greece. From my preliminary research, it became clear to me that there was a strong tradition of writings by mentally ill and eccentric individuals, extending as far back as the 19th century. After realising the extent and scope of this material, I decided that the best way to bring these writers together and give them a place in Greek literary history was in the form of an anthology.

3. What are the main elements that characterise Greek outsider writing?

Firstly, all writings in the anthology are in the Greek language. Other than that, the category of “outsider writing” is reliant on aesthetic, social and political factors. Regarding aesthetics, I am looking for writing that exhibits a kind of “derailment.” This includes the use of wordplay, neologisms and the breakdown of logical associations and meaning.

Other factors include the unusual ideas, theories, obsessions, and beliefs expressed in the writing itself that positions it “outside” the realms of the normal. These criteria are linked to the social positions of the writers, who are often mentally ill, institutionalised or broadly considered “mad” or “eccentric.” Outsider writers operate largely on their own and are estranged from mainstream literature and publishing industries, often self-publishing their work.

4. Who are the main figures that your anthology surveys? Give us a little background on them.

The first author in the anthology is Yorgios Exarchopoulos, who published his only collection of poetry in Athens in 1842. His poetry was written in an idiosyncratic katharevousa full of wordplay and French-sounding nonsense words, including λερμπαλέρ (lerbaler), ξιφίλ μαλέρ (xifíl malér), αμφιφίλ φιφιλμαλέρ (amfifíl fifilmalér) and ρευ (rev). The chief obsession of Exarchopoulos’s poetry was the adulation of France and Napoleon Bonaparte.

The next major author from the 19 th century is Michaïl Mitsakis (1868-1916), who went mad in 1894 and whose late-writings have been called an example of proto-surrealism.

Armandos Delapatridis (1895-1960) is the only writer out of all the eccentric characters of “Old Athens” whose poetry has survived in substantial form. The awkwardness and disorganised nature and themes of his poetry, along with his grandiose political aspirations, made him the subject of much ridicule during his life.

Nikolaos Stathis, also known as “Paganini,” a self-described “musician, poet, artist, radio scientist and cosmologist” is another outsider character who roamed the streets of Athens in the 1950s-60s playing popular melodies on his violin. He was also seen accompanied by a cowbell and umbrella. He self-published a newspaper titled “Paganini” where he wrote about how he can predict the weather, that he has a cure for varicose veins and that he has discovered new electro-magnetic theories.

Like Paganini, the artist and writer Kostas De Valamonte (1911-1998) had his own peculiar philosophical and cosmological theories which he explicated in public lectures on his home-island of Lefkada. He also left behind nonsense poems and paintings which exhibit raw and naïve qualities.

The case of Amalia Vandera (1960-2015) highlights the connection between outsider art and writing. After developing a psychotic illness, she began drawing and annotating the dregs left in coffee cups, which she believed contained hidden messages. Her writing practice consisted of interpreting words and etymologies from sources as diverse as yoghurt packets and television programmes.

5. Why is it important to create an alternative history of Modern Greek literature?

Alternative histories are important because they act as an antidote to conservative readings and interpretations of Modern Greek literature. I want to draw attention to the fact that there is more to Greek literature than Kazantzakis, Cavafy, Seferis and Elytis…

6. In your article’s abstract, you mention “the mad, eccentric and otherwise marginalised” and it sounds like a wide range of authors have been put together. What brings them together under the label of “outsider writing”?

As I said, this broad range of writers are linked by aesthetic, social and political factors. It is a “constellation” of writers, rather than a particular movement or school of literature.

Why I think the term “outsider writing” works so well is because it doesn’t rely exclusively on the framework of pathology and illness in order to conceptualise the works of these writers.

Diagnostic criteria for mental illnesses are politically contingent and constantly changing, therefore it wouldn’t make sense if I were to limit the anthology to only writers who have experienced psychosis.

I am more interested in the broader spectrum of people who operate outside social and literary norms. The open-endedness of the category of “outsider writing” allows for a polyphony of voices and lived experiences.

7. Why do you think some of those artists were not accepted by the canon of Greek literature?

I don’t think it’s useful or appropriate to integrate most of these writers into the canon of Greek literature.

However, in the case of the more well-known authors like Michaïl Mitsakis and Romos Philyras, the writings they produced after the onset of their madness were for many years marginalised from their broader oeuvre.

Their post-madness writings were perceived as the unfortunate results of illness rather than innovative and interesting works in their own right. This was due to the stigma around mental illness but also the conservative literary climate of the time, which wasn’t prepared for radical experiments in literary form.

8. Tell us a bit about the process of your research, because I presume it’d be difficult to gather some of this material. How and where do you find your resources?

Nearly all the texts in the anthology are from published books and periodicals, some exceedingly rare, plus material sourced from archives. A lot of this material cannot be found in libraries in Greece, so I was forced to buy copies from second-hand bookshops and dealers.

I have to thank Nektarios Papadimitriou, Dimitris Retsas, Maria Fafaliou, Stella Nikolitsi and the psychiatrist Pavlos Vasiliadis for helping me find texts for the anthology.

I must note here that none of the texts in the anthology were collected from institutional contexts like psychiatric hospitals and prisons due to ethical reasons. So in short, libraries, archives, book dealers and private collections were used to source the material.

9. Any other upcoming plans you want to share? When is the book coming out?

At the moment I am finalising the Greek edition of the anthology, which should be out by the end of next year. It will be published by Tyflomyga editions, a publishing house based in Exarcheia.

A long-term project is to translate all the texts into English, but I will need funding or a grant to achieve this.

Other than the anthology, I have five book projects in various stages of development though Cycladic Press.

I have recently started to collect early Greek “porno” or “girlie” magazines from 1945-1967 and intend to publish something on this material in the future. I have a lot on my to-do list!